ПРАКТИКАТА КАКО ИЗВОР И ПОЛИТИКА - 1/2

„Чувај Боже ако 20 години останеме без побуна. Која земја може да ги потврди своите слободи ако нејзините владетели од време на време не би биле упатени од духот на народниот отпор? Што значат неколку животи, кои би биле изгубени, во една или две децении? Дрвото на слободата мора од време на време да биде натопено со крвта на патриотите и тираните. Тоа е негово природно ѓубриво.“

Томас Џеферсон (1743-1826)

Изборниот резултат од предвремените парламентарни избори одржани на 11 декември 2016 година, според добиените резултати, бројот на добиените мандати во Собранието, според кои понатаму може да се формира и избере Влада, е според следниов редослед: коалицијата на ВМРО-ДПМНЕ и др. освоила 51 пратеник, коалицијата на СДСМ и др. 49, ДУИ 10, БЕСА 5, Алијансата за Албанците 3, и ДПА 2. Резултатите се преземени од веб страницата на Државната изборна комисија, и истите се официјални.

Според чл.90 ст.1 од Уставот на Република Македонија „Претседателот на Република Македонија е должен во рок од десет дена од конституирањето на Собранието мандатот за состав на Владата да го довери на кандидат на партијата, односно партиите што имаат мнозинство во Собранието.“

Во ст.2 од истиот член пак вели: „Мандаторот во рок од 20 дена од денот на доверувањето на мандатот, на Собранието му поднесува програма и го предлага составот на Владата.“

Став 3 пак гласи: „Владата, на предлог на мандатарот и врз основа на програмата, ја избира собранието со мнозинство гласови од вкупниот број пратеници.“

Во периодот од конституирањето на Собранието, од 30.12.2016 година за давање на мандат за избор на Влада, како и за избор на самата Влада имаше многу нервозни и нафрлани толкувања околу овој фамозен член од Уставот. Навидум излегоа на површина сите маалски лаицизирања на уставното право, поконкретно Уставот на РМ, но во суштина како да се потврди уште една, повторувана, банална особеност на модерното македонско општество – неговата, „навидум“, неспособност да се протолкува самото себе.

Таквата, наводна, неспособност за толкување, го извртува веќе создадениот вокабулар на јавниот простор, па наместо да го согледа проблемот кој го причинил извртувањето, повторно, со истата механика, истиот се извртува. Истовремено, нејасно е и да се посочи дали тоа е тенденциозно, дали тоа претставува некакво сеопшто подавање пред сопствените креирани лаги, или целата оваа т.н. практика е толку вкоренета во т.н. јавен простор (интерес), така што е веродостојноста на фактите, тврдењата, добрите практики, е релативна, па како таква е нашироко прифатлива.  

Примерите се многубројни, но би се задржиле на неколку, поради нивната актуелност, но и поради фактот што суштинското во нивното повторување, содржи и конкретен дијалектички однос со воведот во ова четиво.

Да погледнеме накусо за што станува збор.

Пред да се донесе фамозната т.н. „аболиција“ на претседателот Ѓ.Иванов од 12 април 2016 година (http://www.president.gov.mk/mk/2011-06-17-09-55-07/2011-07-19-10-40-39/3797.html ), во март 2016 година, од страна на адвокатот од Охрид, Ристо Китевски, на 24.02.2016 година, поднесе иницијатива до Уставниот суд за укинување на Законот за изменување и дополнување на Законот за помилување (Сл.весник на РМ бр.12/2009), според кој, помилувањето не може да се даде на лица кои извршиле кривични дела од Кривичниот законик на РМ, кои се однесуваат на: кривични дела против изборите и гласањето од Глава шеснаесетта од Кривичниот законик („Службен весник на Република Македонија“ број 37/96, 80/99, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 60/2006, 73/2006, 7/2008 и 139/2008), кривични дела против половата слобода и половиот морал од Глава деветнаесетта од Кривичниот законик сторени спрема деца и малолетни лица, кривични дела против здравјето на луѓето од Глава дваесет и прва: кривично дело неовластено производство и пуштање во промет на наркотични дроги, психотропни супстанции и прекурсори од членoт 215 и кривично дело овозможување на употреба на наркотични дроги од членoт 216 и за кривични дела против човечноста и меѓународното право од Глава триесет и четврта од Кривичниот законик. Со оглед на актуелноста на аферата за прислушување токму во тој период, спорниот закон кој подоцна, со одлука на Уставниот суд У.бр.19/2016-0-0 од 16.03.2016 година, е укинат, предизвика лавина на реакции, но истовремено го испровоцира и Претседателот на РМ, на 12 април 2016 година, и „формално - правно“ да донесе одлука за „колективно помилување“ на 56 лица, јавни функционери и личности од политичко - партискиот живот во Република Македонија, а опфатени во тековни кривични постапки пред надлежните кривични органи.

Професорот Димитар Апасиев, на 14 мај 2016 година, во колумна на веб порталот http://respublica.edu.mk/blog/2016-05-13-22-55-06 , ќе констатира дека т.н. „аболиција“, која инаку нашиот Устав, како институт, ниту ја познава, ниту го признава истиот, претставува, цитирам: „противправен, уставно невалиден и законски недопуштен правен акт кој не може да произведе никакво правно дејство.“ Во прилог на тоа, Апасиев, ќе понуди и издржано правно решение од причинетата мешаница, и тоа, „прво, Претседателот на РМ, треба самиот да ги прогласи противправно донесените одлуки за аболиција за ништовни, елегантно повикувајќи се на членот 267 од важечкиот Закон за општа управна постапка! Ако тој тоа не сака да го стори самиот, тоа од него треба да го побара Јавниот обвинител на РМ (повикувајќи се на чл. 268 од ЗОУП); второ, доколку Шефот на државата не ги повлече своите противправни одлуки за аболиција, Специјалното јавно обвинителство треба истите комплетно да ги игнорира, третирајќи ги како непостоечки, и најнормално да си продолжи да ги процесуира обвиненијата пред судот! Во таквата хипотетичка ситуација, кога обвинетите евентуално би ги приложиле одлуките за аболиција кои се во нивна корист, судот ќе биде „навлечен“ да одлучува и тој ќе мора да ја цени нивната правна заснованост, која видовме дека de јure не постои; и трето, доколку Претседателот на РМ самиот не чувствува политичка и морална одговорност и не поднесе неотповиклива оставка на функцијата, следниот парламентарен состав треба да иницира постапка за негов импичмент т.е. утврдување на одговорност за кршење на Уставот и законите; а СЈО – откако ќе побара симнување на неговиот имунитет.“

Ниту едно од понудените, реални, решенија не беа причинети, туку се пристапи кон едно, исто така, банално, предвидливо, дилетантско, квази - интелектуално и, повторно, против - уставно решение.

Двајца пратеници, Илија Димовски од пратеничката група на ВМРО-ДПМНЕ, и Талат Џафери, од ДУИ, до Собранието на РМ, на 18 мај 2016 година, поднесоа Предлог закон за дополнување на Законот за помилување, по скратена постапка (бр.08-2595/1).

Ова дополнување на Законот за помилување, предвидуваше да се додаде чл.11-а, на чл.11 од Законот за помилување, врз кој член е донесена контроверзната т.н. „аболиција“ (кој член, патем речено, за сиот тој период беше изложено дека чл.11 од Законот за помилување е избришан со одлука на Уставниот суд У.бр.12/2009, а со тоа и не е веќе дел од правниот систем; за од друга страна, пак со погоре споменатата контроверзна одлука на Уставниот суд од март 2016 година, У.бр.19/2016-0-0, и самата измена и дополнување на Законот за помилување од 2009 година, е комплетно избришана). Во тој зомбиран член 11-а е утврдено да Претседателот на Републиката во рок од 30 дена од донесување на дополнувањето на законот, без образложение, да го поништи помилувањето, дадено без претходна постапка. Во став 3 од тој чл.11-а пак е предвидено да лицето на кое се однесува помилувањето, може само да побара од Претседателот да му биде поништено помилувањето, додека во ст.4 од истиот член, пак Претседателот во рок од 30 дена, да ја поништи одлуката по поднесеното барање.

Образложението за последиците при ваквиот, очигледен правен дилетантизам, е дека, цитирам: „Со предложениот закон ќе се создаде правен основ за поништување на  помилувањето дадено од претседателот на Републиката без претходна постапка,во утврден рок без должност за образложение на истата. Со предложениот закон на лицето кое е помилувано му се дава право да поднесе барање за поништување на одлуката за негово помилување до претседателот при што претседателот е должен одлуката во утврдениот рок да ја поништи“.

На 27 мај 2016 година, Претседателот на Републиката, и „формално“ го испочитува чл.11-а од Законот за помилување (http://www.president.gov.mk/mk/2011-06-17-09-55-07/2011-07-19-10-40-39/3821.html ).

Паралелно со овие настани, мошне контроверзна беше и одлуката, решението, на Претседателот на Собранието на РМ, Трајко Велјановски, со кое ги распиша предвремените парламентарни избори за 15 април 2016 година. Имено, на Собраниската седница на 18.01.2016 година, Собранието донело одлука со одложно правно дејство, па така истото да се распушти на 24.02.2016 година. Еден ден претходно, односно на 23.02.2016 година, врз основ на чл.68 ст.2 и чл.63 ст.6 од Уставот на РМ, Претседателот на Собранието, одлуката за распуштање на собранието бр.9/2016 година, од 18.01.2016 година, во чл.2, каде што стои датата, истата, 24.02.2016 година, ја заменува со 7.04.2016 година.

Накусо, чл.68 ст.2 го регулира видот на одлуките кои ги носи за вршење на работите од својата надлежност, односно да донесува одлуки, декларации, резолуции, препораки и заклучоци. Чл.63 ст.6 пак појаснува: „Собранието се распушта ако за тоа се изјасни мнозинството од вкупниот број на пратеници.“ Оттука, станува јасно дека одлуката на 18.01.2016 година, прво, не подразбира одложно дејство на одлуката за распуштање, како прво, и како второ, кога веќе е донесена одлука за распуштање со одложно дејство, тогаш, е невозможно тоа исто собрание, кое треба да се распушти ден пред настапување на одложниот датум за распуштање, да донесе одлука со која ќе го поништи датумот за распуштање од 24.02., и ќе го одложи се до 07.04.2016 година. Такво решение Уставот на РМ, а врз основ на членовите кои Собранието, т.е. Претседателот на собранието ги цитирал, не го предвидува. Со други зборови, чл.63 и 68 од Уставот на Република Македонија, не го предвидуваат ниту начинот на кој што Претседателот на Собранието сето тоа го изведе. Уставниот суд, со Решение У.бр.104/2016-0-0 од 18.05.2016 година (http://www.ustavensud.mk/domino/WEBSUD.nsf ), поведе постапка за оценување на уставноста на одлуката за распуштање од 18.01.2016 година, и сопре извршувањето на сите поединечни акти или дејствија што се преземаат врз основа на одлуките означени во точката 1 од решението. Со одлука од 25.05.2016 година, У.бр.104/2016-0-1 (http://www.ustavensud.mk/domino/WEBSUD.nsf/OR?OpenFrameSet ), Уставниот суд ја поништува Одлуката на Собранието на РМ, од 18.01.2016 година. 

Изборите, како што најгоре наведовме, беа закажани и одржани на 11.12.2016 година.

Но, ваквата правна практика на толкување (иако е сомнително дали воопшто и можеме ваквите дејствија токму така да ги наречеме – „практика на толкување“) продолжи со полна пареа.

За што станува збор.

Како што веќе споменавме, по завршувањето на изборниот процес, окончан на 11.12.2016 година, на 30 декември 2016 година, Собранието на Република Македонија се состана на конститутивна седница. Врз основ на чл.63 ст.1 од Уставот на РМ, „новоизбраното Собрание се состанува на конститутивна седница најдоцна 20 дена по одржаните избори.“ Од друга страна, Собранието ги верифицира мандатите на новоизбраните пратеници. Конститутивната седница ја свикува претседателот од претходниот пратенички состав.

Овде, што се однесува пак до верификација на мандатите, произлезе уште еден банален проблем, кој што ќе го споменеме подоцна, и се однесува на чл.63 ст.5 и чл.89 ст.2 и ст.5 од Уставот на РМ, а кој се однесува на инкопатибилноста на дадениот пратенички мандат со други јавни функции, а во кои спаѓа и Претседателот на Владата со министрите.

Оттука, од моментот на конституирањето на Собранието, во овој случај на 30 декември 2016 година, почнува да тече рокот за доверување на мандат за состав на Владата на РМ, мандат кој го доверува Претседателот на Републиката. Членот 90 ст.1 изрично и прецизно го наведува, при што наведува дека (да повториме):„ Претседателот на Република Македонија е должен во рок од десет дена од конституирањето на Собранието мандатот за состав на Владата да го довери на кандидат на партијата, односно партиите што имаат мнозинство во Собранието. “ Во смисла на тоа, најпрво од аспект на рок, се дава за период од 10 дена од Конституирањето на Собранието (Претседателот го даде мандатот на 9 јануари 2017 година http://www.slobodnaevropa.mk/a/articleemailtofriend/article/28221693.html ), и како второ, клучни се зборовите „кандидат на партија, односно партиите што имаат мнозинство во Собранието.“ Се мисли на фактот дека, не станува збор за т.н. победничка партија, и се однесува на „мнозинство во Собранието“, што пак од аспект на Уставот, мнозинство во Собранието подразбира мнозинство од вкупниот број на пратеници во истото, односно бидејќи Собранието има 120 пратеници, тогаш тоа мнозинство би било 60 + 1. Но доколку, во случај да се избереа и пратеници од дијаспората (за што на овие избори за тоа не беше исполнет цензусот за избор на пратеници од дијаспората, иако тоа според Изборниот законик, е дозволено да има 3 претставници од дијаспората), тогаш во состав од 123 пратеници, мнозинство во собранието би било 61+1. Во својата „Научно толкување – Устав на Република Македонија“ проф.Д-р Светомир Шкариќ, тоа мошне пластично го објаснува: „Членот 90 го уредува начинот на избор на Владата на РМ. Владата ја избира Собранието на РМ, на предлог на мандаторот кој го определува претседателот на Републиката. Претседателот на Републиката е должен во рок од десет дена од конституирањето на Собранието мандатот за состав на Владата да му го довери на лицето од редовите на партијата или од редовите на партиите што имаат мнозинство пратеници во Собранието (коалиција). Со други зборови, мандатот се доделува на оној, кој според проценката на шефот на државата, може да формира Влада.“ Значи, клучно е дека мадантот се дава според проценка на Шефот на Државата, тоа може да биде и партијата која освоила најголем број на мандати во Собранието, но тоа и не мора да е случај, со оглед да му е дадена слобода на Претседателот да делува според негово сопствено убедување. Таа проценка, сепак е ограничена, бидејќи, покрај тоа што според чл.84 ст.1 ал.1 од Уставот, каде на Претседателот му е дадена надлежноста да определува мандатар за состав на Влада, тој, видно од чл.90 не е слободен при определување на мандаторот, поради бројот на пратенички места на легислативните партии. Затоа е даден рок од 10 дена за да се обезбеди т.н. мнозинство во Собранието. Од тие причини, клучно е да мандатот го даде на партијата, или партиите (коалиција) кои имаат мнозинство во Собранието, што значи дека може да го довери на партијата која освоила 61 мандат во Собранието (има парламентарно мнозинство), или да го даде на партиите (коалицијата) која ќе обезбеди мнозинство, од 61 пратеник, за период од 10 дена.

На 9.01.2017 година Претседателот Иванов, мандатот го довери на победничката партија, ВМРО-ДПМНЕ, која има 51 пратеник во Собранието на РМ, без да биде обезбедено потребното уставно мнозинство за формирање на Влада. Во следните 20 дена, оваа партија, заедно со победникот од албанската етничка заедница, ДУИ, не успеа да поднесе програма и да го предложи составот на Владата, па на 29.01.2016 година, го врати мандатот на Претседателот на Републиката.

За сиот овој период, проникнаа крајно нејасни и нелогични толкувања на овој фамозен чл.90, а истовремено, истите тие толкувања и теории, практично навлегоа длабоко во јавното мислење, па како и за сите претходни прашања сврзани со проблемите опишани погоре, се доби впечаток дека „секој има право да мисли и секој став е вистински и важен, па оттука ништо и не е исклучиво – се е возможно, но ништо не е веројатно.“

Одредена професорска фела, застана позади идејата дека доделувањето на мандатот за формирање на Влада, од страна на Претседателот на Републиката, треба да припадне на партијата која што е победничка и освоила најмногу мандати на последните, одржани, парламентарни избори. Тие ценат, дека уставот по тоа прашање е јасен и недвосмислен, па бидејќи во чл.90 ст.1 од Уставот стои, „мнозинство во Собранието“, се мисли на фактот: „..дека мандатарот доаѓа од партијата, односно партиите што имаат мнозинство пратеници во Собранието. Мандатарот доаѓа од победничката партија на изборите. Тоа е основата врз која е заснован целиот македонски уставен систем ...( http://kurir.mk/makedonija/vesti/karakamisheva-jovanovska-ako-ivanov-go-dade-mandatot-na-nepobednichka-partija-ustavniot-sud-ke-ima-obvrska-da-ja-ponishti-protivustavnata-odluka/ )“ , односно, дека самиот Устав во чл.90 ст.1 „асоцирал“ на победникот (http://tvnova.mk/vesti/makedonija/karakamisheva-vo-ustavot-stoi-deka-mandatot-go-dobiva-partijata-so-mnozinstvo-pratenici-vo-sobranieto/ ). Истовремено, Претседателот, и покрај тоа што „победничката партија“ не успеала во со Устав предвидениот рок да состави Влада, тој може, на истата партија, бидејќи е победничка, да и го даде мандатот за повторно да состави Влада, но мандатот да го даде на друга личност од таа партија. Секое друго решение, би било кршење на Уставот (http://vecer.mk/makedonija/prof-savo-klimovski ). Дополнително, таквата одлука, во случај да се повтори 1992 година, каде што тогашниот Претседател Глигоров го доверил мандатот на т.н. второпласирана партија, Уставниот суд на РМ ќе има обврска да ја поништи противуставната одлука за давање мандат на некоја друга партија, а не на победничката, како и да ја поништи евентуалната постапка за избор на влада заснована врз противуставната одлука за назначување на мандатар.

Но, „контроверзниот“ член 90 востановува чудна практика на толкување, така и „контроверзната“ одлука на Уставниот суд У.бр.184/1992-0-0 од 04.09.1992 година, востановува една сосема друга „практика“.

Веднаш по паѓањето на „експертската влада“ на 17 август 1992 година, на 4 септември 1992 година, беше избрана нова влада на чело со Бранко Црвенковски, претседател на СДСМ. Кон крајот на декември 1990 година, биле вршени широки разговори за постигнување на договор за конституирање на новата повеќе партиска власт. Се вршеле договарања, околу тоа кому да му припаднат местата за Претседател на Републиката, Претседател на Собрание, Претседател на претседателството (функција на потпретседател на Републиката) како и формирање на Влада. За да се избере Влада, морало да се избере Претседател на државата, а претседателот го бирало Собранието. По подолги и тешки разговори, а истовремено и неколку неуспешни гласања во Собранието, бил избран Киро Глигоров за Претседател на државата, додека за Потпретседател на Претседателот на Републиката бил избран Љупчо Георгиевски. Како и за Претседателот на Републиката, изборот на Влада бил исклучително тежок. Андов, во својата „Драматичната 1991“ се присеќава, па ќе забележи дека консултациите меѓу партиите кои освоиле мандати во првите повеќепартиски избори во Социјалистичка Република Македонија, завршиле со политички договор, со кој во пакет бил обезбеден и изборот за Претседател на Републиката, па според тоа, кандидатот за Претседател на Владата, што претседателот Глигоров требало да го предложи на Собранието, требало да го утврди ВМРО – ДПМНЕ, а тој, Глигоров, не може наместо партиите сам да ја одбира личноста за кандидат за Премиер.

Овде треба да се има в предвид дека се уште не е ниту предложен, ниту изготвен, ниту донесен Уставот на Република Македонија, па според тоа, во тој уставно – правен вакуум на изготвување на документите за независност, Уставните „практики“ од она што треба да произлезат од крајот на ноември 1991 година, воопшто и не постоеле.

Така, со поднесената оставка на експертската Влада од 1991 година, претседателот на РМ, Глигоров, се повикал на погоре споменатиот чл.90 за формирање на Влада, па го дал мандатот за формирање на влада на партијата СДСМ, која имала 31 пратеник во Собранието, и немала доволно мнозинство во Собранието, за да може го добие мандатот за состав на Влада. Истовремено, партијата која имала најголем број на пратеници во тогашниот пратенички состав, 38 пратеници, а тоа е партијата ВМРО-ДПМНЕ, исто така немала доволен број на пратеници за да има мнозинство во Собранието, за да го добие мандатот. Од тие причини, најпрво на 31 август, а потоа и на 04 септември 1992 година, Уставниот суд се признел по ова прашање. 

На 31 август, по поднесената иницијатива од пратеникот Драги Арсов, од пратеничката група на ВМРО – ДПМНЕ, Уставниот суд со Решение У.бр.179/1992-0-0 ја отфрлил како неоснована. Со иницијативата се барало од Уставниот суд да се даде мислење, во смисла на одредбите на Уставот на РМ, „дали според соодветните одредби од Уставот на Република Македонија е можно мандатор за состав на Владата на Република Македонија да биде повторно определен кандидат од истата политичка партија ако претходно определениот мандатор од таа партија го вратил мандатот “. Со оглед да според чл.110 од Уставот на РМ, Уставниот суд на Република Македонија го толкува Уставот односно смислата на конкретни уставни одредби при одлучувањето по прашањата наведени во означената уставна одредба, а не и надвор од тие прашања, во смисла на тоа да даде мислење за одделни уставни одредби.

На 04 септември пак, Уставниот суд со решение У.бр.184/1992-0-0, ја отфрла иницијативата поднесена од пратеничката група на ВМРО-ДПМНЕ, преку која се барало да се оцени уставноста на дејствието односно актот бр.08-1596 од 16 август 1992 година на Претседателот на Република Македонија со кој за мандатор за состав на Владата на Република Македонија се определува Бранко Црвенковски-пратеник во Собранието на Република Македонија, односно дека затоа што Претседателот на Република Македонија за мандатор определил кандидат од иста политичка партија која го искористила правото во уставно пропишаниот рок да предложи мандатор за состав на Владата. Со други зборови, ВМРО-ДПМНЕ го оспорувало давањето на мандатот, како акт на Претседателот на Републиката.

Уставниот суд, во цитираното решение, се изјаснува дека според чл.90 ст.1 од Уставот на РМ, станува збор за дејствие, односно акт, на Претседателот на Републиката, а не општ акт, ниту пак пропис, кој во смисла на чл.110 од Уставот на РМ, па да може да за истото да се расправа. Следствено на тоа, не може ниту да се поведе постапка за утврдување одговорност на Претседателот на Републиката во смисла на чл.110 ст.1 ал.6, односно чл.87 од Уставот на РМ. Значи, Уставниот суд оценил дека функцијата на Претседателот на Републиката, во процесот на определување и избирање на мандатар за Влада, кое е дел од процесот на конституирање на законодавната и извршната власт, во време по завршување на изборниот процес, е функција на дејствие на доверување. Самото дејствие на доверување е израз на лична доверба, лично согледување, процена, на Шефот на државата, за тоа кој може да формира Влада. Овде не станува збор за некакво барање од негова страна, ниту пак дали тоа ќе го направи за прво рангирана партија, второ рангирана, па дека истото се бара од негова страна, ниту пак дека тој тоа тој го бара по својата функција пропишана според Устав. Тој едноставно има дејствие на доверување на мандат на оние политички партии (коалиција) или политичка партија, која има мнозинство во Собранието. Тоа едновремено значи и дека доколку партијата нема мнозинство во Собранието, во рок од 10 дена треба да го обезбеди, но во рамките на Собранието, како еден процес на обезбедување, за да биде добиена довербата за да може мандатот да се довери.  

И тие одлуки од 1992 година, Уставниот суд веќе се произнел, тие одлуки се конечни и не може по нив повторно да се расправа. Од аспект пак на Уставноправната теорија и практика, тие претставуваат извор на Уставното право на Република Македонија.

Но во сето ова образложување и хронолошко наведување на настаните во кои провејуваат проблематиките на „практиката“ и „толкувањето“, се чини дека токму тие две нешта се рана во нашава расправа.