Lex est quod populus jubet atque constituit

Monday, September 4, 2017

Казната, казнувањето и јавниот интерес

Смислата на пресудата во рамноправна, правична и контрадикторна постапка е да се задоволи јавниот интерес. Задоволувањето на јавниот интерес не треба да се поистоветува со задоволување на правдата, впрочем, јавниот интерес е многу подлабок и поширок поим, па истата само претставува составен дел. Задоволувањето на јавниот интерес покрај правното и политичкото значење, има и едно општествено т.е. социјално значење. Најпрво се креира правна сигурност, а потоа се гради и општествениот морал и живот. Кога говориме за општествениот морал и живот, мислиме на тоа како смислата на една пресуда влијае врз секојдневните испреплетени динамични односи меѓу луѓето кои од ден на ден се менуваат и бараат константна промена. Моралот и животот не се статични, ниту пак сведени на гола техничка хиерархија и субординација, тие се двигател и на моралот и етиката на судот, но и моралот и етиката на пишаната правна норма според која самиот Суд донесува мериторна одлука.
Тоа е таа циклична взаемна поврзаност на општеството во целина. Овие односи го градат она што се нарекува „јавен интерес“.



На кусо ќе се вратиме кон нашата последна расправа која се однесуваше на „Смртната казна“ и нејзината контрадикторност.

Во последниот наш текст, дадовме заклучок дека проблемот со смртната казна не е во казната како таква, односно, нејзината морална реторика на „за“ или „против“, туку во фактот дека истата е неодржлива во системот на санкции во казненото право, па оттаму е и нецелисходна.
Ако се има в предвид дека денешната појдовна точка на казнувањето е да го натера, т.е. да му воочи на сторителот на делото да го сфати значењето, смислата и целта на своите постапки како „не-дела“, т.е. како дела кои се насочени против јавни и општи добра и објекти на заштита, во кои впрочем и самиот тој е партиципиент, и при тоа да се врати како корисен и активен чинител во општеството, тогаш смртната казна не зазема никакво место во ваквата појдовна точка.

Но, што ако токму оваа модерна мантра, кај нас поконкретно, воопшто и не го чини овој ефект, и тоа уште во својата нај рана фаза – процесот на судење? Што ако постои само формалната желба, а во суштина резултатите се само контра ефекти?

Да бидеме на чисто, овде не заговараме т.н. враќање на смртната казна, оти тоа не го решава проблемот. Самото враќање (како филозофски и правен поим тоа веќе го опфативме во неколку текста; види http://fearlessmeddler.blogspot.mk/2015/12/blog-post.html ) се судрува со општествениот прогрес и културолошкиот контекст, па на тој начин и губи од својата смисла од самиот почеток.
Од друга страна, како што веќе рековме, овој вид на казна ја изгубила, каузална, процесно-правна и кривично правна суштина. Ја изгубила и својата врска со смислата на она што претставува објект на заштита кај конкретно кривично дело опфатено со санкцијата „смртна казна“.
И најнакрај, ја изгубило и својата врска со конечната и правосилна судска одлука – пресудата, која денес ( но генерално земено и од поодамна), има за цел да послужи како заштитник и креатор на јавниот интерес. Оттука, доаѓаме до клучното прашање, што тогаш придонесува да се третираат конкретни кривични дела (случаи) како колективно изрекување на казна, за сметка на начелото на индивидуалност? 

Предлагам да ја погледнеме оваа проблематика од призма на она што претставува кривично дело, и она што претставува казна како поим, од една страна, како и односот на сторителот, неговиот придонес, кон сторување на делото.

Да ја проанализираме оваа дилема преку еден мошне актуелен, комичен пример.

Во познатиот филм на комичната британска група Монти Пајтон, „Значењето на животот“ (The Meaning of Life), на еден сатиричен начин се објаснува изрекувањето на смртната казна на еден осуден човек.
Артур Џерет е осуден криминалец, на кого му е дозволено да го избере начинот на неговото егзекутирање. Тој е осуден заради тоа што причинил кривично дело „Создавање и пуштање во етер на најбезобразни сексистички шеги во игран филм“ од прв степен. Од тие причини, судот, му дозволува самиот да го избере начинот на кој што ќе му биде изречена смртната казна – на кој што ќе умре. Тој избира да го бркаат 12 голи згодни девици, облечени со безбедносни спортски шарени шлемови, и шарени потпунки на колениците и лактите. Артур, трчајќи избезумено, трча кон висока провалија, а долу го чекаат роднини, пријатели, судијата, попот и полициски службеници среде откопан гроб. Артур Џерет, од провалијата директно паѓа во својот гроб и умира. Погребниците го покриваат со земја, а попот извикува: „Пепел во пепел, прав во прав...“ (Ashes to ashes, dust to dust…)

Скок!


Овој пример ни ја карикира општествената смисла на конкретно „недело“, неговата морална неподобност, казнивост, и исчекувањето на санкцијата, небаре доживеана смрт. Истовремено, ни го карикира и односот на човековиот нагон за чинење и страв од Со други зборови, секој треба да биде свесен за своите постапки и да ги прифати судот и казната кои што животот му ги носи, а кој, патем, самиот тој си го креирал.
Одговорноста на самиот себе пред судот и казната (смртта) е индивидуален, без разлика дали низата на околности кои чинат и не инволвираат во т.н. „одговорност“ се поставени бесмислено, а со тоа и „одговорноста“ кон нив е само еден акт на бесмислена моторика, но не и на логичен сплет на последици.

Стравот од исчекувањето на неизвесната санкција, но и на санкцијата која веќе ја знаеме е многу подраматичен отколку нејзиното изрекување.

Но, нели таквата карикатура на неизвесност може да биде посведочена и во нашиот казнено – правен систем? Нели истиот тој контекст може да се најде токму во два непосредни примери од денешницата?

Постои една многу интересна симболика на погорниот комичен пример со два мошне интересни и блиски случаи од судската практика изминатава година.
Првиот случај се однесува на обвинетите Мариглен Демири и Здравко Савески, учесници во протестите во април 2016 година одржани како изразен револт кој произлезе од неуставната, противправната, и незаконска аболиција на претседателот Иванов.
Вториот случај е многу по непосреден, а тоа е судската разрешница, на т.н. прва група обвинети во немилите настани при упадот во Собранието на 27 април 2017 година.
Она што ги врзува овие два случаи е кривичното дело за кои лицата се товарат. Кривичното дело за кои посочените лица се товарат, во обата два случаи, а предвидено во КЗ на РМ, е по чл.385 ст.1, односно, Учество во толпа што ќе стори кривично дело.

Веќе претходно споменавме за казнената потешкотија да се утврди сторител на такво дело, поконкретно околу комплексноста на делата предизвикани од толпата (http://fearlessmeddler.blogspot.mk/2017/05/27042017.html ). На кусо, само треба да појасниме дека неправото на делото се состои во свесно преземање на ризикот за последиците што можат да настанат од нејзиното разрушувачко делување, со оглед да психологијата на толпата наложува да се постави како „судија која дели правда на свој начин“, па оттука и ја црпи својата манифестирана сила. Таквата сила најчесто преминува во екстремни, импулсивни пориви, и многу брзо доаѓа до празнење на својот стекнат потенцијал преку агресија. Таа по суштина не е некаков потраен криминален феномен, но го содржи и тој потенцијал, доколку од самиот зачеток е заведена на таков чин. Сето ова е мошне комплицирано да се воочи бидејќи толпата е голема група на луѓе, која што или колективно, или индивидуално може лесно да биде заведена во даден момент, па е често неможно да се утврди нејзиниот водач и дали тој водач имал примарна намера за да ја доведе толпата во таква состојба или не.
Тоа значи дека при вакви дела се поаѓа од една претпоставка дека секој учесник е извршител, и дека не може да се изврши разграничување помеѓу она што претставува извршител, а што се соучесници. Со други зборови, некој друг може да изврши кривично дело, на пример, учество во тепачка при учество во толпа која ќе изврши кривично дело, но друг од страна да биде затекнат во непосредна близина, и да не стори ништо, но бидејќи е затекнат, и е дел од толпата, тој е и потенцијален извршител на дело од толпа. Она што е доволно да се утврди при ваква ситуација е дека тој свесно и волево учествувал во ваква толпа; значи, со тоа свесно ги презел врз себе околностите од сторување на кривично дело од толпа, иако тој можеби тоа и не го посакува, ниту пак знае дека такво нешто воопшто може да се случи.

Видно од ова, постои една фактична недоследност во ова кривично дело, како и неговиот третман од страна на судската фела за да може да инкриминира конкретен сторител, т.е. сторители, од причини што тоа е базирано врз претпоставка за свесност и волевост при вина, но не и конкретно дејствие, или акција – индивидуален однос и допринос кон делото.

Учесниците Савески и Демири, како и оние деветмина осудени на условна осуда за 27 април 2017 година се товареа за исто дело, а тоа е учество во толпа што ќе стори кривично дело, по чл.385 ст.1 од КЗ на РМ.

Столица за Фикус


Значи ли тоа дека кривичното дело – Учество во толпа кое ќе изврши кривично дело, треба да се третира подеднакво како во немири предизвикани при спортски настани, така и немири причинети при влез во Собрание, или демолирање на канцеларија на Претседател на Републиката?

Не е така едноставна оваа паралела, од причини што при извршената агресија од страна на толпата е најпрво од различен интензитет кон одреден објект на заштита, но од друга страна пак тесна е врската со агресијата причинета од толпата и нејзиниот однос кон заштитното добро, со тоа како заштитното добро е сфатено кога станува збор за поорганизирана форма на група – организирана криминална група или т.н. злосторничко здружение.
Ако се земе во предвид претходната констатција, а тоа е дека толпата секогаш го носи во себе моментумот на криминална неорганизираност, па оттука и во самиот нејзин зачеток нема исклучива волја да стори конкретно дело, туку самата природа на толпата е од таков карактер да се „преземе ризик“ по сторување на дело, кој не е однапред планиран и осмислен, тогаш многу лесно може да се направи грешка во констатацијата дека токму водачот на таа група, со својата волја дал особен придонес кон делото, така што организирано влијаел кон конкретните неправни дејствија. Многу е важно каков е односот на индивидуата, која е потенцијален сторител и е дел од толпата, дали свесно и волево учествувал во дејствието на толпата, но не и фактичкото учество во толпата. Ако аргументацијата се сведе само на просто волево и свесно учество во таква толпа, тогаш е нејасно како неговото присуство го оправдува неговиот придонес кон стореното инкриминирачко дело. Еден е проблемот на свесно и волево учество во толпа, која под пресумпција на извршител на дело, можеби би сторила дело, а сосема друга е констатацијата каде учесникот и е дел од толпата, но не учествува во деструктивната моќ на истата.
Тука доаѓаме до претпоставката дека фактички учествувањето во толпата, значи и приклучување кон толпата во времето на нејзината деструктивна моќ. Тоа значи дека треба да се изврши јасна дистинкција на тоа што значи учество. Ако под учество се подразбира извршување на конкретни дејствија во моментумот на деструктивната моќ, тогаш треба да се воочи за какви конкретно дејствија станува збор и до кој степен се тие изразени.
На пример, чл.385 ст.1, уште во првата алинеја објаснува дека „Тој што ќе учествува во толпа што со заедничко дејствување ќе стори...“. Ова, практично не го претпоставува приклучувањето, туку сосема јасно го конкретизира дека учеството значи и дејствување; давање на конкретен придонес кон дејствијата на толпата. Оттука, практично, групата можеби да е составена и од неколку стотици луѓе, но само еден дел од нив може да се нарече толпа, кои понесени од сопствениот порив за причинување на одредено дејствие, може да се нарече толпа, но не и целата група на луѓе. Значи, покрај оние што се учесници и даваат придонес во дејствието (може да се пет, десет, дваесет; квантитативно, тука и нема јасно дефинирана бројка од колкав минимум може да се смета за „толпа“) може да постојат и луѓе кои се во непосредна близина од оваа помала група, толпа, но не причинуваат никакво дејствие - допринос. Се случува и да такви луѓе се и на неколку десетици метри од оваа толпа, па да не причинуваат никакво дејствие – допринос. Се поставува прашањето, дали ако лице кое било дел од поголема маса на луѓе, и е оддалечено неколку десетици метри од одредена толпа, која со својата деструктивна моќ, причинува штета врз имот или врши насилство врз луѓе, дознало преку друг учесник во насобраната група на луѓе, дека некој друг презема такви дејствија, дали тоа лице, или овој „поткажувачот“, може да одговара за дело по чл.385? Дали ако истото тоа лице, се наоѓа на 10 метри од настанот, го гледа, но движејќи се во група, продолжува да оди и се разминува, ќе одговара за дело по чл.385?
И најнакрај, во смисла на конкретните два случаи споменати погоре, дали лице кое гледа како насилно се влегува во Собранието, и се наоѓа надвор од него, ќе одговара за дело по чл.385, односно, дали лице кое насилно влегло во Собранието на РМ, и при тоа, влезе во собата за прес конференции, и стои на страна, додека други лица, вршат насилство врз луѓе и оштетуваат имот, ќе одговара за дело по чл.385? Истовремено, дали лице, кое е дел од група на луѓе, гледа од непосредна близина, како се уништува канцеларијата на Претседателот на РМ, па во истата, веќе демолирана, влезе, не преземе дејствие, и излезе од неа, ќе одговара за истото дело?

Лом


Паралелите се комплексни и навидум збунувачки, но во суштина, како што вели теоријата и смислата на законот, а тоа е дека, неможејќи да се изврши дистинкција меѓу извршител и соучесник, секој учесник во толпата е извршител, односно, дека доволно е да се утврди свесното и волево учество во толпата. Во смисла на првата алинеја од одредбата погоре цитирана, тоа значи и дека учествувањето значи и преземање на конкретни дејствија кои самата толпа веќе ги чини – „насилства спрема луѓе или ќе оштети или уништи имот од поголема вредност“.

Од овие причини, јасна е дистинкцијата помеѓу демолирањето и „учеството“ на Савески и Демири во протестите од 13 април 2016, и влегувањето во Собранието од 27 април 2017 година.

Во контекст на последното, треба да се истакне и уште една претходна претпоставка, која и тоа како влијае врз дестинкцијата на ова дело со други случаи каде што ова дело е ставено на товар на конкретни осомничени/обвинети лица. Во претходната наша расправа за настаните од 27.04 оваа година (http://fearlessmeddler.blogspot.mk/2017/05/27042017.html ), а тоа е паралелите за поттикнување, помагање, соизвршување и слично. Тие паралели беа во контекст на околностите предочени од немилиот настан, а тоа е дека многу е лесно да се подведат конкретни дејствија на акумулирана агресивност на група на луѓе – толпа, па нивните дејствија да се сведат врз основ на акумулиран заеднички поттик. Една е претпоставката кога станува збор за систематска раздразливост предизвикана од одредени политички случувања, а сосема друга е ситуацијата кога таа раздразливост е однапред претпоставена и вкалкулирана како возможна и неминовна последица предизвикана од низа на последователни настани, однапред организирани. Тоа значи дека самиот поим „толпа“ лесно може да се изманипулира, па поради интензитетот на деструктивната моќ предизвикан од масата, да не се погледне и лоцира конкретна политичка организираност која на самата раздразливост му придодава и одредено политичко значење – долевање бензин во огнот.

Затоа, кога веќе се прави дестинкција врз основ на свесно и волево учество во толпа, од особено значење е да при утврдување на основите на сомневање по сторено кривично дело, дали во битните елементи за стореното дело, односот (свесноста и волјата) кон тоа дело е поттикнат или предизвикан. Тоа би значело и дека делата од толпа и не секогаш можат да бидат самостојни дела. Токму аморфноста на толпата е нејзина најголема клетва. Како што таа може самата да го преземе ризикот на последиците, така истата во дадени моменти и не може да го воочи обемот на причините позади кои се нејзините дејствија. Толпата не е исклучиво само една агресивна аморфна маса, туку дека токму нивната аморфност и психологија на толпа биде искористена и поттикната заради извршување на казнени дела од страна на организирана криминална група, чии што дела се од криминално – политичко значење.
Дистинкцијата е дотолку поразлична ако се земат три вида на толпи. Првите две се од случаите погоре споменати, а третата е навивачка група на фудбалски натпревар која незадоволна од исходот, презема деструктивни дејствија врз имотот на стадионот и луѓето од спротивниот навивачки табор.

И токму сега доаѓаме до суштинската и објективна разлика помеѓу овие три вида на толпи. Од аспект на кривичното дело, тие се третирани едноставно како „толпа“, но од аспект на битните елементи за сторување на дело, основите на сомневање, односот на сторителите кон делото, тогаш доаѓаме до разликите кои погоре ги споменавме.

Според тоа, апсурдна е секоја паралела со осомничените од 13 април 2016, односно со осудените од 27 април 2017 година, во контекст на природата на кривичното дело кое им е ставено на товар. Природата на самиот настан, обемот на причинети недела предизвикува да се соочиме со мноштво на деликт-пречки кои и не се така едноставни да се надминат, особено ако се земе во предвид мотивите за сторување на делата, како и мотивите за протестирање, кое како уставно право, веќе во практиката и тоа како е злоупотребено и ограничено за политички цели.

Тврдокорни


Ова, исто така, ако се земе во предвид дека за таков вид на кривични дела, многу лесно во практика веќе се употребува и т.н. Закон за одредување на видот и одмерување на висината на казната. Таквиот правен еквилибриум на санкционирање, т.е. судско третирање на конкретна фактичка состојба е не во согласност со процесниот ниту со материјалниот закон. Замислете, целта на ваквиот закон е да ја изедначи казнената политика во Републиката. Значи, воопшто не се важни начелата предвидени со процесниот закон како lex generalis, ниту пак се важни одредбите за одредување на видот и висината на казната во материјалниот закон – Кривичниот законик. Изедначувањето на казнената политика во Републиката произлегува токму од овие два закони, а не од посебен закон кој ќе му противречи на процесниот и материјалниот. Изедначувањето произлегува од слободното судско убедување кое се постигнува само преку правична и контрадикторна постапка, во која на судијата му се претставени сите расположливи факти и околности кој докажуваат вина или ослободуваат од истата. Врз основ на тоа, доколку се докаже вина, судијата е тој кој што ги цени отежнителните или олеснителните околности кои ја одмеруваат казната како и степенот на вина, а не некоја табела – шаблон, утврдена со посебен закон.

Така во Законот за одредување на видот и одмерување на висината на казната го уредува договарањето за видот и висината на казната меѓу јавниот обвинител и обвинетиот во рамките на спогодувањето, како и формирањето на составот, мандатот и надлежностите на Комисијата за воедначување на казнената политика (чл.1 од Законот). Комисијата, патем, е формирана од седум члена, кои ги избираат Собранието на РМ, и тоа на предлог на Јавниот обвинител на РМ, Судскиот совет, адвокатската комора, министерот за правда и Владата на РМ (чл.5 од Законот).

Комисијата пак, помеѓу другите надлежности, има надлежност да ја следи и анализира казнената политика на судовите во РМ, и тоа во смисла на следење на целите на казнувањето, како и да предлага мерки за обезбедување на сигурност и правичност во исполнувањето на целите на казнувањето заради избегнување на неоправдан диспаритет меѓу сторителите на кривични дела (чл.6 од Законот).
Ова, не само што влијае врз слободното судско одмерување на видот и висината на казната, туку и директно судската практика ја претвора во бирократска техника.

Според тоа, се поставува прашањето, зошто јавното обвинителство во 2016 година, во случаите на Савески и Демири не пристапило кон примена на одредбите за спогодба меѓу обвинетиот и јавниот обвинител од Законот за кривична постапка (чл.485 од ЗКП), додека во случајот за осудените со спогодба за настаните од 27.04.2017 година, тоа беше возможно? Истовремено, треба да се имаат во предвид и околностите под кои се сторени кривичните дела, иако и во двата случаи, обвинетите се товарат/товареа за дело по чл.385 од КЗ. Законот за одмерување, „би требало“ да се грижи за начелата на законитост, индивидуализација на казната, пропорционалност на казната со стореното кривично дело ефикасност, воедначување на казнената политика и транспарентност, иако во суштина одмерувањето на висината и видот се пропишани од страна на КЗ, и се доверени како надлежност на судот. Како околностите од 13 април 2016 не дозволуваат употреба на овој Закон, а околностите од 27 април 2017 тоа го дозволуваат? Оти нели, во посочениот Закон постојат табели како се тоа се пресметува, а доволно е само да се пристапи кон предлог - спогодба.
Нејасно е како правничкиот ум си дозволил да за еден ваков случај (како впрочем и за други случаи), каков што е оној од 27 април 2017, си дозволи механизам на признание и спогодба, додека за случаите на Демири и Савески, судењето да трае повеќе од една година.

Поради вакви бирократско-технички баналности, судската практика, која и онака веќе долг период е оптоварена со низа проблеми, преку ваквите мерки само повеќе го претвораат пресудувањето во однапред свршен чин.

Нешто како во скечот опишан погоре – само треба да го избереш начинот на кој што ќе умреш, а се понатаму е веќе однапред определено и те чека.

Неправедно осудени праведни патриотишта


Тогаш во што е клучот за да се воспостави правилна судска практика во вакви случаи, односно во случаи каде судот повеќе делува како технички спроводник на пишана норма, но не и толкувач и креатор на правото кое треба да произлезе од дадената ситуација.
Од примерите погоре, а секако во практиката ги има многу други, кои и не се однесуваат исклучиво на посоченото кривично дело, се чини дека кон проблематиката на казнувањето, т.е. пристапување кон самиот чин на одредување на видот и висината на казната, индивидуализацијата на сторителот како начело и сл., се поаѓа од чисто бирократски хиерархиски причини и ништо повеќе. Според тоа, она што е важно за самиот судија е како тој преку рочиштето да дојде до што поповолна правно-техничка ситуација како би удрил еден дамар дека случајот е разрешен.
Квантитетот е квалитет сам по себе.

Но сепак, и не треба така лесно да се потцени судската фела. Она што е клучно е дека токму процесниот механизам овозможува на странките во истиот да вршат што е можно поголем притисок како не би дозволиле евтина правна техника.

Интересен е предлогот на Доц.Д-р Апасиев, кој предлага, дека за вакви случаи, особено за случајот на Демири и Савески може да се примени чл.26 од Законот за Јавното обвинителство. Во посочениот член се дава можност на Јавниот обвинител на РМ, да го преземе гонењето за кое што е надлежен основен јавен обвинител. Меѓутоа, тоа може да го преземе само во случаи
кога јавниот обвинител непрофесионално и нестручно постапува, не ги презема потребните дејствија за покренување и водење на кривична постапка, поради незаконско, ненавремено или немарно вршење на функцијата јавен обвинител, како и поради закани по животот и здравјето на јавниот обвинител и неговото семејство (ст.3 од истиот член).

Во ситуација каква што во моментот е поставено судството и судскиот ситем во Република Македонија, илузија е да се мисли дека решението во вакви два случаи е поведување под одговорност на обвинителот кој го составил тој обвинителен предлог/акт. Особено е илузија ако тоа се чека од новиот Републички јавен обвинител да го стори, или да се иницира постапка да тој ги преземе таквите случаи. Неспорен е фактот дека законот за јавно обвинителство нуди таква можност (чл.26 од Законот за ЈО).

Еве и зошто.
Според, Законот за јавното обвинителство, јавен обвинител (сеедно од кое обвинителство подредено по хиерархија) може да биде разрешен од функцијата или да биде подвргнат под дисциплински мерки. За да се утврди тоа, потребно е да се формира комисија која е во состав од 5 члена и која ја составува Јавниот обвинител на Република Македонија (чл.72 од Законот). Понатаму, таа комисија мора да посочи дали станува збор за дисциплинска повреда, нестручно работење или несовесно работење. Советот на јавните обвинители на Република Македонија донесува Правилник за уредување на постапката за утврдување на одговорност на јавниот обвинител (ст.4 од чл.72).
Ако станува збор за дисциплинска повреда (чл.70), тоа се однесува на непристојно и недостојно однесување на јавни места, неносење на тога, примање подароци и други погодности во врска со функцијата јавен обвинител, вршење партиски и политички активности или друга јавна функција, работа или дејност која не е спојлива со вршењето на функцијата јавен обвинител и слично.
Доколку станува збор за несовесно работење тогаш станува збор за грубо повредување на нормите на Кодексот на јавните обвинители со што се нарушува угледот на функцијата јавен обвинител, незаконито, ненавремено или немарно вршење на функцијата јавен обвинител, пристрасен однос во постапувањето по предметите, неовластено издавање на класифицирани информации и друго. Додека, пак за нестручно работење, доколку, има недоволна професионалност и стручност што влијае на квалитетот во работењето, непознавање на законите, ратификуваните меѓународни договори и други прописи, погрешна примена на законите, ратификуваните меѓународни договори и други прописи и неквалитетно изготвување на јавнообвинителски одлуки и други писмена (чл.71).
Дури тогаш, откако ќе се утврди одговорност, Јавниот обвинител на РМ може да го преземе предметот за работа.

Меѓутоа, видно од одредбите цитирани, како и од случаите посочени, постои еден мал проблем, кога станува збор за јавниот обвинител во оваа позиција.
Се поставува прашањето, а што ако токму таа Комисија, констатира дека не е констатирано и утврдено нестручно и несовесно работење? Што ако констатира дека делувањето на јавниот обвинител било во согласност со закон и јавно - обвинителската востановена практика по таков вид на предмети, за што, видно од посочената и востановена практика, тоа е случај?

Целта на обвинителот е да гони сторители за кои постои основ на сомневање дека сториле кривично дело, а целта на судот е да во правична и контрадикторна постапка ги оцени тие факти како веродостојни или не, па согласно тоа, да го отфрли обвинението и да донесе ослободителна пресуда. Па кој може да го оспори обвинението дали е нестручно или несовесно во таква ситуација, во ситуација на став, а не на нестручност или несовесност?

Не треба овде да имаме дилема дека проблемот е многу по комплициран отколку што изгледа, па е многу лесно да се повика исклучиво само на еден сегмент од судскиот процес.
Во ситуација кога судот треба да го заземе крајниот став во контрадикторна, правична и непристрасна постапка (нешто што кај нас видовме дека е правно узурпирано како реалност), тогаш „нападот“ на конкретниот јавен обвинител, кој ги отпочнал и води овие предмети, претставува само последна линија на одбрана, со политични неизвесен крај.
Судот е тој кој цени за наводите во обвинението, дали истото е исправно или не, па макар и обвинителот, во контекст на своето обвинителско убедување грешел и причинил штета. Судот има обврска и должност да донесе, во овој случај ослободителна пресуда, имајќи ги во предвид фактите пред себе, и да ја исправи причинетата не-пракса преку изречените условни осуди за 27 април 2017 година.

Слобода - Цела да е, за секој да ја знае; „Македонија на сите континенти - од Собрание до Основен 1“


Многу поголем ефект за правниот систем ќе има една таква цврста пресуда, која ниту второстепениот суд не би се осудил да ја оспори, отколку користење на одредба од законот за јавно обвинителство, а како би се повлекло обвинението. Преземањето на случаите од страна на Републичкиот јавен обвинител, како и подведувањето под одговорност на јавниот обвинител, како начин на решавање на проблемот, е еднаков на апсурдноста на т.н. аболиција на Иванов, како и скорешната најава на Тврдокорните за „аболиција на сите патриоти“ кои влегле во Собранието.
Таквото решение е политичко, а не правно, и нема да има никаков ефект, туку само ќе го продлабочи проблемот. Јасно е дека оваа практика е резултат на неефикасното и нетранспарентно судство и обвинителство, во целина. Но, ваквата практика мора веднаш да сопре и да се воспостави нова. Тоа ќе се причини само со соодветна пресуда, која што во овој случај, видно од фактичката состојба, треба биде ослободителна.

Од тие причини, дури откако ќе се добие ослободителна пресуда, а на што треба да се цели и темели целиот овој случај, дури тогаш поголема тежина ќе има одредбата од законот за јавно обвинителство за поведување одговорност на јавниот обвинител кој ги решавал тие предмети. Истото, секако важи и за оние судии кои решавале слични или исти предмети.

Во спротивно, во ова не-судско општество, осудени сме сами да го избираме начинот на казнување, според нашите најлуцидни желби, веќе однапред пропишани во некој правилник, наместо да ја оспориме нашата евентуална виновност пред надлежниот суд.
Во тој случај, ниту правдата изнесена би претставувала јавен интерес, а ниту личниот интерес за „спасување жива глава“ од бирократските табели и тефтери, е правна практика, туку прост избор помеѓу живот или смрт, кој е сведен на гола политичка борба.

А веќе во претходната расправа пишавме што се случува при таквиот избор – врската помеѓу чувството за вина, степенот на вина, односот на сторителот кон делото, каењето, опасноста од поврат, како и реститутивноста на сторителот во општеството не само што повеќе нема да имаат никаков смисол, туку и нема да носат никаков плод. Како што смислата на казнувањето со смртната казна од тие причини стана излишно, така и казнувањето воопшто, ќе постане излишно.

Friday, August 18, 2017

Оправданоста на смртната казна – приказна за нужната смрт на смртта при крајна нужда - дел 2


„Гиљотина“


Меѓутоа, можеби најголемиот противник на смртната казна е впрочем и самиот кривичен законик, т.е. одредбите содржани во него, и тоа во одредбите кои се однесуваат на „Нужната одбрана“ и „Крајната нужда“.

Проблемот со смртната казна, во кривично-правна смисла на зборот, е односот кон делото, т.е. волјата за извршување на некое дело кое е само по себе противправно и кое е насочено кон уништување на конкретни добра или вредности, заштитени со закон. Во таа смисла, целта на смртната казна, во најтежок случај на сторени дела, да се одговори со смрт. Дури и кога не е причинета смрт, но се предизвикани тешки последици, предвидено е да се одговори со смрт.
Но, проблемот и со казната, воопшто, е фактот што одлучува за нечиј човечки живот, чие поведение во моментот е противправно, па правниот систем, Државата, нужно се поставува над него, за да го превоспита. Таа се однесува рестриктивно и ретрибутивно кон тој човечки живот, принудувајќи го на одредено поведени, или одземајќи му го или ограничувајќи му го животот.

При нужна одбрана, каде, се манифестира одбрана која е неопходно потребна како сторителот би можел одбие од себе или од друг истовремен противправен напад. Оној кој ги пречекорува границите на нужната одбрана, може да се казни и поблаго, а ако пречекорувањето го сторил поради силна раздразнетост или уплав, предизвикан со нападот, може и да се ослободи од казна. (чл.9 од КЗ на РМ, чл.11 од КЗ на НРМ, чл. 9 КЗ н СФРЈ)
Во контекст на смртната казна, ако се земе во предвид фактот дека државата, а не некој друг одлучува за животот и смртта на конкретно лице, кое е сторител на тешко дело, тогаш како и кај поединецот, така и кај Власта (државата), и припаѓа правото да во случај на превенција, можат да го убијат напаѓачот (Густав Радбрух – Филозофија на правото ; Смртна Казна, стр.219). Напаѓачот, при тоа, дури и нужно немал ниту пак морал да има намера да убие. Затоа, прашањето е следно, а тоа е „ зошто тогаш тоа да им биде забрането како репресија против лица за кои е докажано дека се убијци т.е. тешки престапници?“. Правото на нужна одбрана има за цел да го одбие нападот, во дадена ситуација да го онеспособи напаѓачот, како што фактичка последица и може да допринесе до смрт на напаѓачот, но целта не е исклучиво убиство на напаѓачот, бидејќи целта на тоа право не е уништување, туку само загрозување на животот.
Од ова, се гледа дека постои поимна разлика помеѓу убиство и нужна одбрана, односно, актот на државата да преку казнениот систем ја употребува „смртната казна“ како превенција т.е. нужна одбрана, од т.н. „напади врз правниот систем со предизвикување и прекршување на тешки дела.

И тука лежи иронијата во смислата на смртната казна, а тоа е дека, до последниот момент, тоа лице, осуденикот, мора да го преживува ужасното чувство дека сепак не може да ја избегне временски точно одредената смрт, додека овој првиот, може во последниот момент и да ја избегне истата, оти целта сепак, не е нужна смрт.
Слична е смислата и при крајната нужда, каде сторителот оди со цел да отстрани од себе или од друг, истовремена нескриена опасност, што на друг начин и не можела да се отстрани, а при тоа стореното зло не е поголемо од злото што се заканувало (чл.10. КЗ на РМ, чл.12 КЗ на НРМ, чл.10 КЗ на СФРЈ).

Токму во овие неколку реда се кршат копјата на она што претставува полемика „за или против“ смртната казна, а тоа е правото на живот и смртната казна. Кога велиме „правото на живот“, во контекст на оние кои се поборници на смртната казна, мислиме на правото да се одлучува во конкретни, строго утврдени, рестриктивни и ретрибутивни моменти и процедури каде се одзема нечиј живот.

Значи проблемот е како да постапиме кон туѓ живот, кога тој се однесува и практикува не-дело. Но истовремено, проблемот е и како тој живот да биде принуден да се однесува според конкретни пишани правила, односно, за друг да биде пример нечија смрт, како не би се однесувал противправно.

Од редот на аргументи против смртната казна, како и оние кои сеуште ја бранат, може да се забележи дека постои едно пропорционално преклопување. Кај првите секогаш се брани правото на живот, неморалноста, суровоста, делувањето како криминоген фактор, предизвикување на чувство на сожалување, поттикнувањето и развивањето на нагонот за убивање кај нејзиниот егзекутор во толкава мера што меѓу него и убиецот исчезнуваат содржинските разлики, и сл.( Пенелогија – Д-р Зоран Сулејманов книга 1 (1996 година), стр.217). Вторите пак, се истоветно спротивни на првите. Тие заговараат дека, човековиот живот има врховна вредност, но без оглед на тоа, државата има право да се брани од најтешките кривични дела со одземање на животот на нивните сторители. Смртната казна не е мерка која во целост е лишена од својата правна и морална основа доколку е последно средство за заштита на највисоките добра и вредност. Понатаму,дека смртната казна е наполно праведна доколку се применува спрема сторители на особено тешки кривични дела, како и тоа дека, тешко е да се најде нејзина адекватна замена, како метод за одвраќање и превенција на ист или сличен криминалитет, и слично. (исто, стр.222).

„Смрт со бркање кон провалија од страна на голи жени - Монти Пајтон“


Кај нас интересни се аргументите на филозофот Дејан Ничевски, кој во својата „Шест филозофски есеи за смртната казна“, ќе запише еден ваков ироничен став: „Смело и чесно е да се признае дека смртната казна е укината поради евидентната несигурност на правните органи. Обидите со кои утврдената неспособност се прикажува како хуманизам претставуваат проѕирни досетки за чување на разнишаниот углед на правниот поредок.
Или на пример, кога сака да навлезе во правото и смислата за правичност и праведност при изрекување на смртната казна, па шеговито се обидува да ги разголи казнено-правните проблеми, за на крај да понуди свои: „Одмерувањето на казната начелно треба да се одвива според jus restutionis; но постојат случаи кога наведеново право имплицира бескрајно ужасна казна. Нејзиното правно ублажување или сведување на таканаречена нормална егзекуција не е последица на респектот кон злосторникот, ниту треба да е компромис со општествените движења кои се слепи за конфликтот помеѓу нивната дистанцирана хуманистика и праведноста. Неправедни се сите општествени лимитирања кои ја нарушуваат пенелошката ретрибуција на сметка на жртвите од злосторството.

Очигледно авторот се залага за смртната казна, и на неа не гледа само како дел од казнениот систем, туку како единствена можна опција за извршениот противправен акт, чија што тежина соодветно би му одговарала. Интересно, но за разлика од претходните и најчести критики во корист на смртната казна, тој отстапува од правилото, со тоа што воопшто не навлегува во криминалната психологија, пенелогијата, казненоправната теорија и практика, туку од едно модерно макијавелистичко стојалиште дека „целта ги оправдува средствата“.

Дали тој став го базира чисто како свое гледиште, тоа не можеме овде да го кажеме, ниту пак да тврдиме во неговото, знаење, т.е. незнаење на посочената материја. Единствено што може да се заклучи е дека, како што ќе видиме подолу, постои едно чувство на прифаќање на одземањето живот заради правда. Нешто кое што е исто така чувство кај одредена група на престапници, кои во одземањето живот гледаат како кон чувство за правичност и правда.

При ситуација каде постои еден безизлез во прашањето кој тоа треба да одлучи при нечиј живот, не е само одговорот судот, т.е. Државата, туку и дали моралните и правните принципи врз кои почива државата, т.е. модерната држава и право, го одговараат прашањето за „животот и смртта“ на поединецот?

Во своето дело „За злосторствата и казните“, Бекарија, прилично успешно врши една синтеза на своите ставови во погледна смртната казна. Тој вели дека ниту еден човек т.е. поединец не се согласил со „општествениот договор“ да се откаже од своето право на живот и да и го пренесе на државата. Тој докажувал дека смртната казна е неспоива со индивидуалистичкото сфаќање на државата, бидејќи таа, сама по себе противречи со она што се нарекува „општествен договор“.Меѓутоа, таквото сфаќање на Бекарија, таквата аргументација, единствено би вредела само во случај кога теоријата за договорот и оправдувањето на смртната казна би биле зависни од тоа да истата осуденикот навистина ја посакува, но не и во случајот кога таа теорија, сфатена правилно и рационално, смртната казна ја оправдува дури тогаш ако се може да се мисли дека неа осуденикот ја посакува, т.е. ако тој логички не може да ја посакува кога тоа го бара неговиот сопствен интерес.
Во тој поглед, доаѓа интересниот Бизмарков говор од 01 март 1870 година каде вели:„Човечката сила која во себе не чувствува оправдување одозгора, не е доволно силна да пресече како што џелатот (егзекуторот) го прави тоа.(Густав Радбрух – Филозофија на правото (Глава 23 – Смртна казна) – 1973, стр.215). И веднаш тука ќе се појават „трагачи“, кои контра Бекарија, а за да го поддржат ставот на Бизмарк, ќе посведочат дека Русо, самиот тој кој што го напишал „Општествениот договор“, ќе посведочи дека „прифаќањето на смртната казна во општествениот договор е правовалидна затоа што тоа е само можност, само случај никако не би можел да се очекува, дека човекот ќе причини некое убиство, па затоа, нели, прифаќањето не и се препишува на смртта, туку на подалечната опасност од смртта, и затоа што тоа не е спротивно на добрите обичаи кога човек би се изложил на опасност од смрт, како би го сочувал својот живот.“ (исто – стр.216)

Но по се изгледа дека неподносливото чекање на судниот момент на изрекување на смртна казна, како да е обусловен со самото сторување на кривичното дело за кое е предвидена оваа казна. Ако сторителот знаел дека таквото дело, т.е. дека правниот систем во кој што живее предвидел смртна казна за тоа дело, тогаш зошто би ризикувал да стори, или во крајна линија, како да го контролира нагонот и волјата да го стори тоа дело, кое може да му се стави на товар?
Од друга страна, ценејќи ги модерните текови на сторители (Брејвик, терористите од ИСИС, Ердоган во Турција, како сосема спротивна тенденција на овие две, и сл.) дали можеби истите го посакуваат делото, т.е. ја посакуваат смртната казна, или во случајот со Брејвик, казната затвор, како еден вид себератификација за делото кое го причиниле, а за кое дело сметаат дека треба да испрати одредена порака? Како таа порака, т.е. како неможноста на системот да се справи со ваквиот агресивен фундаментализам ќе биде применета од страна на кривично-правниот систем?
Сосема спротивна тенденција е Ердогановата Турција, каде од позиција на авторитет (авторитарност), се подгрева посакувањето за одмазда преку системско одземање на живот на сите државни непријатели, сегашни и идни.

„Електрика“


Нештата не изгледаат така едноставни, па при овие незгодни прашања, често посегнуваме по лесниот одговор (па да воведеме смртна казна?!), кој можеби и не е најочигледен.

Се чини дека овие претпоставки се во суштина сврзани и за конкретни права кои се бараат да се исполнат. Како да, во смисла на „општествениот договор“ на Бекарија и Русо, се поставува одредено правно барање за исполнување на одредена задача, од една страна од Државата, но најповеќе во смисла на сторителот кон Државата. Впрочем, секое правно барање може да постои во таа смисла да единствено обврзникот сам себе да си пречи; па оттука и смртната казна, може да се отфрли исклучиво од претпоставката дека осуденикот не ја прифаќа неа не затоа што не смее да ја прифати, туку затоа што, тој немајќи никаков интерес во неа, не може и да ја прифати истата дури и при ситуација да тој отворено посакува да биде осуден на смртна казна, онаму каде што тоа е допуштено.
Едноставно, од пенелошка смисла на зборот, физички е невозможно тој да ја посведочи последицата која произлегува од неа – никаква.

Дури и ако се погледне смртната казна од позиција на теоријата на согласност (Фоербах), блед е заклучокот дека сторителот на најтешко кривично дело, за кое е предвидена смртна казна, се согласува на таквиот вид на казна. Причинителот го сакал она што со своето дела логички и доследно морал да го сака, сторителот се цени како разумно битие, а казната се смета како негово сопствено право содржано во неговото делување.

Во контекст на претходното, би навеле еден интересен пример, преку кој би и дале заклучок на ова кратка расправа.

Примо Леви, еден од многуте преживеани непосредни сведоци на Холокаустот, во својата книга „Зарем тоа е човек“, ќе го пренесе своето искуство од логорите на смртта. Тој не потсетува дека преживувањето на Холокаустот е една интимна реакција на тоа што го преживеале и е обележена со длабок расцеп. Тие биле наполно свесни дека нивното преживување била безначајна случајност, дека на никој начин не се виновни за тоа, па единствени виновници се нивните мачители нацисти. Во исто време биле (и повеќе од тоа) прогонети од „ирационалното чувство“ на вина: како да преживеале на сметка на другите кои таму умреле, па поради тоа на некој начин се одговорни за нивната смрт. Неподносливото чувство на вина, многумина од нив довело до самоубиство. Еве како Примо Леви ја опишува страшната „селекција“ или преживувањето на контролниот преглед во логорот: „Секој од нас откако од tagesraumot ќе излезе гол на студениот октомвриски воздух, мора да помине неколку чекори низ тие врати, да му ја даде картичката на СС-овецот и да помине низ вратата на спалната. СС-овецот со кус преглед врз нечија судбина па ја дава картичката на лицето од неговата десна или лева страна, а тоа е живот или смрт за секој од нас. Десно значи преживување, а лево комора.“ (Славој Жижек – Исламот, атеизмот и модерноста (2015), Божествениот нагон на смртта – стр.102))

Не постои ли нешто комично во тоа – апсурдниот спектакл – да се изгледа силно и здраво, за на момент да го привлечеш рамнодушниот поглед на нацистичкиот администратор кој пресудува за животот и смртта?

„Неподнослив спектакл“


Дополнителен апсурден спектакл е и фактот што токму за смртната казна, кога треба да се даде судот на оправдување, се доаѓа до онаа, погоре речена „Бизмаркова констатација“, дека човечката сила не чувствува оправдување одозгора.

И впрочем тука лежи и баналноста на сиот овој проблем.
Ако правото денес еволуирало до степен да извира од животот на човекот, од животот во заедница, а не од Бога, т.е. од некаков надворешен невидлив фактор кој одлучува за човековата судбина, зошто тогаш расправата за оправдувањето на „смртната казна“ се сведе на прашањето за живот, кога токму тоа прашање веќе е решено – „животот на човекот е неприкосновен. Во Република Македонија не може да се изрече смртна казна по ниту еден основ (чл.10 од Уставот на РМ)“.
Или, како што е запишано во Декларацијата на независност на САД од 04 јули 1776 (како што е впрочем основен постулат во најголемиот дел на правни документи во Светот; Декларацијата за човековите права на ООН, и Европската конвенција за човековите права), па каде се вели: „...We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are, Life, Liberty, and the pursuit of Happiness.

Според тоа, констатацијата дека дебатата за оправданоста во смртната казна во казнено-правните системи, „за или против“, е теоретска вербална грешка, е сосема оправдана. 

Наклонот на оправдувањето треба да се насочи не кон дали таа казна треба да постои во казнено правиот систем или не, туку прашањата кои следат се: 1. Како да причиниме казнено правен систем, каде методите на ресоцијализација и превоспитување ќе бидат успешни, не само во системот на казни, туку и внатре во општеството?; 2.Како да направиме поправеден правен систем, каде криминалот е сведен на невозможен?; и 3.Како да го отфрлиме овој облик на „секуларизам во безгрешноста на општеството“, а при тоа истото да важи и за казната како таква?

Иако смртната казна не постои во повеќето правни системи, поконкретно кај нас, таа сепак екс-зистира. Таа екс-зистенција, се разбира, може да се разбере на различни начини, како имагинарна, симболичка, стварна. Како што и за Бог, како надворешен фактор, Лакан го нагласил неговото значење (Seminar XX Encore) – Бог е невозможна/ стварна чисто виртуелна референтна точка која опстојува пред симболизацијата налик на неподносливиот интензитет на jouissance feminine. Религиозниот човек го доживува Бог како претпоставка на својот целокупен живот, а таа претпоставка е поставена со неговото служење на Бога, и нема никакво значење надвор од тој однос.
Така и кога станува збор за казните, конкретно за смртната казна. Таа и во суштина не постои, но е посакувана и во секоја клетка на нашето општество, при изблик на неправда, се претпоставува и посакува.

Така и во контекст на вицевите кажани погоре кои ја карикираат смртната казна. Таа можеби и нема да му биде изречена на осуденикот, но тука постои, бидејќи е дел од целокупниот процес, таа преегзистира во него. Оттаму и стравот од неа, а и нејзиниот бизарен однос.
Смртната казна е памукчето со алкохол кое ја навлажнува вената, пред да биде вбризган отровот во осуденикот на смрт.

Но, тоа важи и за казната како генерички поим кој ја претпоставува и смртната казна како метод.

Таа денес, видно од модерните светски случувања, е прифатена како религија – дека таа мора да се случи, за да го оттргне и скроти оној неподнослив страв од некакво причинето надворешно зло.
Задачата е, како што вели Маркс, да го отфрлиме тој облик на религија, кој истрајува во т.н. секуларен хуманизам – но со неочекуван обрт: што ако истото важи и за атеизмот? (Славој Жижек – Исламот, атеизмот и модерноста (2015), Божествениот нагон на смртта – стр.127))

Што ако истото важи и за системот на казни, поконкретно, и за процесот и системот на казнување и реституција во општеството?

Можеби токму тоа треба да претрпи одредена и постепена похумана измена.

„Распетието е заебанција - Монти Пајтон“



Dear Will,
Here we are, you and I, languishing in our hospitals. You have your pain and I am without my books—the learned Dr. Chilton has seen to that.
We live in a primitive time—don’t we, Will?—neither savage nor wise. Half measures are the curse of it. Any rational society would either kill me or give me my books.
I wish you a speedy convalescence and hope you won’t be very ugly.

I think of you often.
Hannibal Lecter
                                Ханибал Лектер – „Црвениот Змеј“ од Томас Харис


Оправданоста на смртната казна – приказна за нужната смрт на смртта при крајна нужда - дел 1

.. но ако постои момент на милосрдие, пред смртоносната инјекција тие те мачкаат со алкохол, што е многу убаво.
(се трие на раката) ... Што правиш ебате?!
Па, не сакаме да се инфицираш во последен момент...“
                                                                  Робин Вилијамс, комичар (за смртната казна во Тексас)


„последно мачкање пред инјекција“


Кога зборуваме за казнувањето и системот на казни, најпрво треба да знаеме дека изречената казна, а и казната воопшто, има свое онтолошко и телеолошко значење, покрај нејзиното формално-правно и материјално-правно значење во системот на казненото право. Оттука, и нејзиниот, т.е. и нашиот, однос во контекст на смислата на казнувањето, како и казната per-se. Смислата на казнувањето не е само спречување од чинење на неправо, доколку тоа неправо е пропишано преку системот казнено-правни норми, туку и превоспитување на сторителот, како и воспитно да се влијае врз другите да не вршат исти или слични, или други дела, кои се спротивни на пишаниот законски текст.

Меѓутоа, кога говориме за поимот казна, не говориме за еден општ генерички поим, туку говориме само за еден составен дел од она што претставува заштитен елемент на едно општество кое преку правните норми, пропишува определени санкции за да спречи конкретно неправо. Значи, казната, иако сама по себе, од својата телеолошка и онтолошка смисла, е генерички поим, таа сепак е дел од еден далеку погломазен систем на санкции. На пример, не можеме да кажеме дека алтернативните мерки на осуда, претставуваат казнени мерки. Тоа не важи исто така и за мерките за безбедност или пак за усните опомени како вид на санкции.

Впрочем, токму во ова се согледа целесообразноста и суштественоста на казната како дел од правилата на однесување воспоставени од општеството. Од една страна, казната претставува еден составен сегмент на општеството, кое преку воспоставените норми, наложува што е право, а што е неправо, па како дел од апаратот за принуда, таа и не би постоела како таква. Додека пак од друга страна, целисходноста на казната е нејзината суштина. Казната е само механизам кој застанува позади последниот степен на заштита на субјективните права на титуларите, кои го активираат државниот принуден апарат, а се со цел да ги заштитат своите права од било каква узурпација.

Токму ваквата смисла на она што претставува казна, во делот од системот на санкции, е суштествена за разграничување на она што е дозволено, а што не во едно општество, но истовремено и колку таквата санкција го оправдува своето дејство. Целта и дејството на санкцијата, секако, се правопропорционални со степенот на вина на сторителот. Токму степенот на вина, како директен однос на сторителот кон причинетото дело, особено тежината на стореното дело, претставува битен елемент при одредување на истата. Без степенот на вина, не можат да бидат постигнати ниту целите на казнувањето, ниту видот на казната.

Од овие почетни претпоставки, можеме да се осврнеме и кон проблематиката на тоа „што претставува оправданост при постоење и изрекување на смртната казна“, но и на казната (видот на казната) воопшто.

Често, системот на казни, знае да биде потценет или преценет од страна на целокупниот правосуден систем. Гледано од аспект на правосудна номенклатура и хиерархија, тоа е така во сите негови фази, започнувајќи од предистражните постапки, па се до самиот крај на кривичната постапка. Олеснителните т.е. отежнителните околности често се преценуваат, т.е. се потценуваат, од сите чинители во тој процес, па често и смислата на казнувањето не ја исполнува својата примарна цел – превоспитување, ресоцијализација и реституција. Меѓутоа, кога веќе зборуваме за овие цели, треба да знаеме дека и самата улога на казнено-поправните институции е заборавена категорија, па се сведува на чиста формалност во кривично-правниот процес.

Меѓутоа, постои една бизарна смисла во психолошкиот елемент при казнувањето во казнено-правна и пенелошка смисла на зборот. Бизарноста не се однесува само на смртната казна per se, туку и на казнениот систем воопшто, кривично-правниот апарат за принуда кога е во ситуација во која тоа претставува нужно за спречување на општествено-штетни дејствија, и истите претставуваат основа и граница за определување на кривичните дела и пропишување на кривичните санкции. Од една страна, тоа е стравот од казната, кој de facto е наметнат, и кој и покрај искрената општествена тенденција за превоспитување, реституција и ресоцијализација на сторителот во општеството, тој страв е објективен. И како второ, проблемот со потфрлањето на споменатата општествена тенденција, кој е исто така реален и објективен, каде и покрај искрените намери, осуденикот станува повратник на кривичното дело, истоветно или слично.
Секако, обете ситуации се сосема оправдани, бидејќи тоа се реални општествени појави.

Најпростата произволна дефиниција за казната, која и не мора да е директно преземена од казненоправната и пенелошката проблематика, е дека тоа е вид на санкција која има за цел да го казни сторителот на некое дело кое е спротивно на конкретни пишани или непишани правила за поведение. Самиот овој однос, имплицира на одредена причина и последица, та според тоа, претставува еден реципроцитет кој сам по себе бара оправдување во не-делото, т.е. во делото.

Се поставува прашањето, како да ја оправдаме оправданоста, односно, во кое оправдување би лежела оправданоста од било какви преземени или непреземени мерки?
Етимолошки, зборот „оправдување“ подразбира акција на покажување на нешто да биде праведно, точно, право. Кога велиме „право“, не мислиме на пишаниот систем на правила, туку нешто кое е вистинито, потврдено како такво. Според тоа, оправданоста може и да се спори.

Бидејќи насловот имплицира на прерогатив на одредена акција која по својата содржина е мошне сурова, за цел нам ни е дадено да дадеме праведно, точно и вистинито образложение пред тврдењето. И впрочем, како што на почетокот рековме, во тоа се содржи и бизарниот елемент при казнувањето на суровост со суровост. При тоа, треба да имаме во предвид дека не секогаш т.е. не секое сторено кривично дело, дури и денес, по дефиниција е сурово, како би оправдано, или не, му се возврати со суровост.

Еве еден пример кој во најдиректна смисла ја објаснува таа бизарност.

Во балканската стрип култура, мошне познат е еден грчки стрип артист под псевдонимот Аркас. Никој не знае точно кој се крие под псевдонимот Arkas, но се шпекулира дека станува збор за поранешен политички затвореник, а сега новинар во грчкиот Катимерини, Антонис Евдемон. Други, пак шпекулираат, дека станува збор за незнаен грчки психијатар, кој е и универзитетски професор. Токму овој, Аркас, е познат по стрипот „Доживотен“, кој зборува за еден политички затвореник во времето на диктатурата на Мектаксас, осуден на казна затвор од 650 години, и кој, заедно со својот најдобар другар, стаорецот Мотекристо, ги поминува своите денови во изолација и хумор.
Во една сцена, еден од затворениците, треба да оди на стрелање, бидејќи му е изречена смртна казна, па кога ќе дојде пред стрелачкиот вод, офицерот кој раководи со изрекувањето на казната, го прашува, што му е последна желба. Тој вели дека сака да помине една ноќ со неговата сопруга. Офицерот му вели дека тоа не е возможно, ниту пак дека може да се слушне по телефон со неа. Офицерот се повлекува, дава наредба за пукање. Затвореникот се поти од страв, за на крај, целиот вод пред него да извикне „Априлилили!“.
Друга ситуација е кога на истиот тој затвореник му упаѓаат чуварите, заедно со поп за последна причест, во ќелијата, а тој уште спие, па ќе овој ќе им се изнавика: „Па добро, какви будали сте вие, не оставате човек во мир да се отспие пред да го стрелаат.“ Или, кога повторно е пред стрелачки вод, па телефонот ќе заѕвони, се јавува офицерот за стрелба ќе го праша стрелачкиот вод: „Да, имаат шунка, прашуваат дали сакате и сланина во пицата!“

Можеби нај бизарната шега е кога осуденикот се наоѓа пред стрелачкиот вод, па кога во моментот на пукање, телефонот ќе заѕвони, офицерот ќе се јави, а на прашање на затвореникот, кој се јавил, овој ќе рече:„Абе, глупости, телефонска анкета. Прашуваат дали си за или против смртната казна.“

„Будење пред изрекување и чекање на телефонска анкета - Аркас“


Има две клучни поенти во овој виц. Првата е психолошката, а втората правната. Психолошката шега во вицот е исчекувањето на осуденикот и вербата дека ќе преживее, и ноншалантното однесување на офицерот за извршување на смртната казна. Правната шега е практично нејзиното извршување – процедурата околу извршувањето на казната. Не е воопшто важно дали постои оправдан страв, каење, ниту пак како воопшто ликовите гледаат рационално кон прашањето „за или против“ смртната казна. Напротив, осуденикот гледа да спаси жива глава, независно дали тој утре ќе изврши можен поврат на дело, додека стрелачкиот вод, да го изврши стрелањето – оти тоа така треба.

Како би дошле до суштината која е содржена во овој заклучок, предлагам да дадеме еден краток осврт најпрво на казнената нормативна политика и практика.

Во нашиот правен систем, вклучувајќи го и оној од 1945 до 1991 година, смртната казна во системот на санкции, се јавува токму во повоениот период период, па се до осамостојувањето на Република Македонија. Во Кривичниот законик кој бил донесен во повоена Македонија (пречистен текст од 1959 година), смртната казна (чл.27) била предвидена да се извршува со стрелање, и истата не можела да се изрече на лице што во времето на извршувањето на кривичното дело било малолетно ниту на бремена жена. Лицето кое во време на извршувањето на кривичното дело не наполнило дваесет и една година, смртната казна може да му се изрече само за најтешки случаи на кривични дела против народот и државата, и оружените сили за кои е пропишана смртна казна. Смртната казна може со акт на амнестија или помилување (чл.29) да се замени и со строг затвор во траење од дваесет години, но може судот истото да го стори и доколку постојат оправдани причини за тоа.
Смртната казна била предвидена да се изрече за кривичните дела против народот и државата, против човечноста и меѓународното право, и против животот и телото, поконкретно за кривичното дело Убиство (чл.135 ст.2)

Според Кривичниот законик на СФРЈ од 1976, односно КЗ на СР Македонија од 1977 година, смртната казна била предвидена во кривичните дела против основите на социјалистичкото самоуправно општествено уредување и безбедноста на СФРЈ, како и во главата за кривични дела против животот и телото. Првата група се дела кои во себе содржат политичка природа т.е. се дела од политичко-правен карактер. Тие претставуваат прва и најелементарна форма на криминалитет. Овие дела се постојан придружник на класно поделеното општество, организирано во каква и да е државна форма. Објектот на заштита на овие дела се основите на социјалистичкото самоуправно општествено уредување, основите на општествено-економското уредување, општествено-политичкиот систем, слободите, правата и должностите на човекот и граѓанинот, уставноста и законитоста, заштитните и одбрамбените механизми, Националната слобода и независност, мирољубивата коегзистенција и активната меѓународна соработка, братството и единството и рамноправноста; и Безбедноста на СФРЈ. (Владо Камбовски – Кривично право – посебен дел, стр.21 студентски збор 1982г.)
По однос на пропишаните казни, изразена е поради посебната општествена опасност на делата, поголема строгост во пенализацијата. За разлика од наклонетоста кон пропишување на смртната казна, за овие дела во современото кривично право, оваа казна може да се изрече за основни облици на делата само во два случаи (Признавање на окупација и капитулација, чл.115/2 и Убиство од непријателски побуди спрема СФРЈ, чл.122); тука е пропишана алтернативно со казната затвор од најмалку десет години. Смртната казна е пропишана, алтернативно со казната завор од најмалку десет години, за најтешките форми на некои од овие дела. Со тоа е доследно реализирано уставното ограничување за примената на смртната казна, според кое, оваа казна може да се пропише и изрече само за најтешки случаи на тешки кривични дела. Во таа смисла, според чл.37 од КЗ на СФРЈ, за разлика од претходно цитираниот кривичен законик, оваа казна содржи битно и многу по концизно ограничување. Во ст.1 вели дека „смртната казна не може да се пропише како единствена главна казна за определено кривично дело“.
Смртната казна, пак, во кривичниот законик на СР Македонија од 1977 година е пропишана во Главата каде се наоѓаат кривичните дела против животот и телото, поточно во чл.37 – Убиство. Интересно, но овој член терминот на повеќето убиства извршени во стек судот треба да ги третира како посебни дела. Казната требало да ја изедначува без претходно утврдување на казните за секое дело одделно. Исто така, осудата за умислено убиство во поврат, треба да го содржи фактот на осудуваност за убиство (поранешната пресуда и квалификација на поранешното дело). Така, основа за изрекување на тука пропишаната казна, во овој случај смртната казна, односно казната строг затвор, е и осуда за убиство што е веќе бришана. Би требало да се земе дека и по однос на стекот и по однос на повратот доаѓаат предвид чл.37 ст.2 КЗ на СФРЈ, според која смртната казна може да се изрече само на најтешки случаи на тешки кривични дела. Обидот за убиство по претходна осуда за убиство не е таков најтежок случај. (Владо Камбовски – Кривично право – посебен дел, стр.149 студентски збор 1982г.)

„Стрелање“


Во новиот КЗ, оној од 1996 година, од осамостојувањето на Република Македонија, смртната казна како санкција во кривичното законодавство, не е предвидена.

Видно од погоре споменатото, може да се забележи дека во минатиот период, повеќе постоела тенденција за основана строгост по однос на конкретни кривични дела, отколку изрекување на максималистички казни. Значи, смртната казна повеќе делувала како метод на заплашување дека таква казна е возможна да се примени отколку воопшто да се примени. Не можеме конкретно да оцениме дали воопшто се работи за одреден хуманистички пристап во поглед на изрекувањето и извршувањето на санкциите, но ако се спореди КЗ од 1945/6 (со пречистен текст од 1959 година), во однос на оној од 1976/77, самата уставна рестриктивност на изрекување на смртната казна, во однос на изрекување на други казни, е евидентен доказ само по себе. Од друга страна, ако се земе општествено-правниот систем во тоа време, во целина, vis-a-vis казнено-правната политика, сосема е јасно дека она за што тогаш се сметало за „хуманистички пристап“ е во суштина зачувување на општествениот поредок, впишан и втемелен во уставните одредби. Впрочем од тие причини се и наведените кривични дела како примарни дела, и чиј објект на заштита претставува највисок дострел.
Тоа е особено видливо од статистичките податоци кои ни ги нуди Д-р Љупчо Арнаудовски и Виолета Чачева.

Во својата статистичко – аналитичка книга, „Примарниот криминалитет“, Др.Љупчо Арнаудовски, помеѓу другото ги разгледува и основните карактеристики на криминалната политика спрема примарните деликвенти. Примарните деликвенти, претставуваат онаа група на деликвенти, кои се лица кои за прв пат сториле конкретно кривично дело, односно сториле дела од примарен криминалитет. Најстрога казна, според тогашното законодавство, секако, претставувала смртната казна. Др.Арнаудовски, преку своите статистички податоци, утврдува и констатира дека оваа казна остава печат на едно револуционерно време, и само тогаш, кога се работи за примарни деликвенти. Најчесто е применувана непосредно по војната, во периодот, т.н. „пресметка со класниот непријател“. (стр.285 , Примарниот криминалитет – Др.Љупчо Арнаудовски (1978). Во 1946 година, таа учествува со 0,2%, и е на најминимално ниво од вкупниот процент на изречени санкции. Потоа постои тенденција на зголемување за следните две години до 0,3 %, за потоа и постепено да опаѓа. Тоа е така бидејќи ваквиот број на деликвенти драстично опаѓа, од една страна, но од друга, имајќи ја во предвид законската одредба каде е предвидено истата казна да се замени со казна строг затвор, односно, судот, ценејќи ги отежнителните и олеснителните околности, не прибегнува кон изрекување на овој вид на казна. Во тој контекст, оваа казна и воопшто не се јавува во овој вид на дела, како и кај други дела за кои е пропишана истата.
Структурно гледано (Примарниот криминалитет – Др.Љупчо Арнаудовски (1978), стр.271), смртната казна спаѓа редот на ретко применувани казни, со учество од 3,3% во однос на вкупната маса применети кривични санкции за дела од главата на дела против народот и државата. Во главата каде се предвидени кривични дела против животот и телото (глава 12), смртната казна во рамките на своето минимално учество во вкупната структура на применетите кривични санкции, има најчеста примена кај овие кривични дела, конкретно кај кривичното дело – Убиство, и тоа со 0,1%.

Интересна е практиката на оваа санкција кога станува збор за кривични дела сторени во повтор.
Според статистичките податоци кои ни се на располагање, интензитетот на повторот кај оние дела каде се изрекува смртната казна е поделен. Најпрво, треба да забележиме дека делата против народот и државата, оние од примарниот криминалитет, воопшто и не се содржани процентуално во делата од повтор, бидејќи ниту еден сторител не го повторил тоа дело. Секако, за овие дела, не е изречена смртна казна. Во Главата 12, каде се предвидени делата против животот и телото, повторниците се застапени со 19,4%, и најчести се тепачките, клеветите и навредите (стр.89, Повторот и повторниците – Др.Љупчо Арнаудовски и Виолета Чачева – 1979). Структурално гледано, по одделни кривични дела, најзначаен интензитет имаат кривичните дела лесна телесна повреда (чл.142) и навредата (чл.170). Тие покажуваат учество од 34,4% од вкупната маса на повторниците. Кривичните дела тешка телесна повреда, како и убиствата имаат сосема незначајно учество, од 1,0%. Ниското учество на најтешкото кривично дело – убиство, се должи на менување на социјалниот и општествениот однос кон практиката на „крвна одмазда“.
Меѓутоа, тука спаѓа и двократниот повтор, па вреди да се напомене дека од истата оваа глава, за истите дела, каде повторот е наголем, највисоко учество покажуваат двократните повторници, и тоа 77,2%, додека трократните со 15,0%.

Интересно, но кај повторниците, Арнаудивски и Чачева, забележуваат дека, смртната казна има две карактеристики. Прво, повторно, таа се јавувала само во периодот по војната, и тоа се применувала кај примарните деликвенти, отколку кај повторниците. Кај повторниците таа се јавува исклучително. Тоа е така, заклучуваат обајцата, бидејќи објективните општествени услови и односи, кои се поврзани со природата на криминалитетот, како и криминалитетот за таквите дела, и тежината кај секој вид криминалитет, е изменета. (Стр. 238 – Исто).

Имајќи ги овие податоци, интересен е ставот на дел од тогашната правна фела, која говорела во корист на смртната казна.
Проф.Др. Милан Милутиновиќ, во својата „Пенелогија“, не дава конкретна рационална причина зошто смртната казна треба да се практикува, кое е нејзиното место во казнено – правната номенклатура и во системот на санкции. Тој се обидува да го хуманизира нејзиното изрекување и извршување, со тоа што се повикува на ставот 2 од чл.37 од КЗ на СФРЈ, каде евидентно е забележана рестриктивност; „Рестриктивноста на оваа казна доаѓа до израз и кога станува збор за малолетничката популација, бремените женски лица, и младите полнолетници, извршители на кривични дела.“ (стр. 314) Така наречениот хуманистички пристап, во суштина е бирократска правна формулација, која ја користи, за да прикаже дека преку конкретните институти предвидени во кривичното процесно право на СФРЈ, овозможуваат и таа да се избегне. Како некои од нив, ги напоменува вонредните правни лекови, судењето во три степени, можноста за нејзина замена веднаш по нејзиното изрекување, со казна затвор во траење од дваесет години, можноста за помилување и слично; па дури откако тие услови ќе бидат исполнети, ако се утврди дека смртната казна, во меѓувреме не е укината или заменета со акт на амнестија, тогаш може да се пристапи кон нејзино извршување.
Токму овој став го става во одбрана, кога вели дека:„..постојат судски заблуди, кои се бележат во аналите на казнените политики во многу земји. Овие, и бројни други причини, служат како критика за оваа казна и за барање на нејзино укинување, кое е присутно во современата литература.(стр.314)“


Интересно, но овој негов став, во суштина е контрадикторен со самата судска пракса од тоа време, која е видно очигледна од статистичките податоци прикажани од Др.Арнаудовски и Чачева. Статистичките податоци од практиката покажуваат, судска практика, која не е сведена на гола бирократија при изрекување на оваа казна, туку примена и изрекување на санкција во корист на сторителот, отколку на негова штета, и тоа во случаи кога тоа било соодветно воочено. Оттаму и намалување на процентот на нејзиното извршување по однос на кривично дело, и по однос на поврат.

„Исчекување“